Voor Duitsers is het tonen van schuldbesef een daad van verzoening. Voor de Nederlanders is het al gauw een vorm van ‘door het stof gaan’.
Met de herdenkingen is Nederland weer bezig met het (oorlogs-) verleden. Daarmee zijn verzoening, de omgang met eigen schuld en verontschuldigen thema’s die in de lucht hangen: Sulawesi, Zorreguieta, Tweede Wereldoorlog.
Wij zijn beiden Duitsers die allang in Nederland leven. Wij zijn in Duitsland opgegroeid met collectieve schuld, werden elk jaar op school met het ‘Derde Rijk’ doodgegooid en vaak op de speeltuin in het buitenland door de andere kindjes met de Hitlergroet ontvangen. Ons is geleerd: wie over zijn schaduw springt, schuld bekent en zijn excuses aanbiedt, ‘beweist innere Größe’ (legt innerlijke grootheid aan de dag).
Verlagen
Daarentegen zegt de Nederlander: ‘Hij of zij is door het stof gegaan’. Zou het kunnen dat Nederlanders denken dat ze buigen, zichzelf verlagen, als ze excuses aanbieden? Interpreteren Nederlanders de Duitse omgang met het oorlogsverleden daarom vaak negatief als Duitse ‘zelfkastijding’ waar toch eindelijk eens een einde aan zou moeten komen?
Wie over zijn schaduw springt, schuld bekent en zijn excuses aanbiedt, ‘beweist innere Größe
Wij vragen ons af: Waarom doen Nederlanders zo moeilijk over excuses aanbieden? Voor Duitsers is schuld bekennen niet te omzeilen, ook al ben je, zoals wij, pas in de jaren zeventig geboren. De daden van onze voorouders tijdens de Tweede Wereldoorlog vragen daarom. Dat kun je raar of zelfs achterlijk vinden: ‘Je hebt zelf toch niets verkeerds gedaan?’ Dat klopt. Toch is deze superieure houding soms moeilijk vol te houden.
Axel Wicke: ‘Ik werk als gemeentepredikant in een vergrijsde gemeente in Den Haag. Mijn grootvader was een overtuigde nazi en heeft in de oorlog in zijn fabriek buitenlandse dwangar-beiders tewerkgesteld.
‘Toen een Nederlands gemeentelid onder tranen over vreselijke vernederingen als dwangarbeider in Duitsland vertelde, heb ik mijn excuses aangeboden. Niet voor mijn eigen schuld en niet eens voor die van mijn grootvader. Maar omdat ik op een bijzondere manier verantwoordelijkheid draag voor (het herstellen van) de relatie met haar. En verantwoordelijkheid voor een toekomst zonder werkkampen, racisme en dwangarbeid.’
Creatief
Die verantwoordelijkheid nemen, maakt creatief. Carolien Zimmermann: ‘Mijn dilemma kleindochter van een Duitse nazi en een Nederlandse verzetsstrijder te zijn, heeft mij gemotiveerd een theatervoorstelling te maken. Door die voorstelling, Ik ben niet de oorlog, heb ik geprobeerd me van de Duitse collectieve schuld te bevrijden. Want die schuld is niet van mij. Maar los van schuld voel ik me wel verantwoordelijk, dat maakt me actief.
‘Als ik mijn excuses aanbied, zeg ik niet dat ik fout ben, maar dat ik deel van iets uitmaak dat de ander schade heeft toegevoegd, en daarvoor bied ik mijn excuses aan. Ik spreek de intentie uit om de relatie te herstellen.’
Je excuses aanbieden, zo hoorden wij hier in Nederland, doe je pas als je echt niet anders meer kunt, als zonder twijfel voor iedereen zichtbaar is dat je iets fout hebt gedaan en jezelf dat dus ook knarsetandend moet toegeven. En dan nog heb je een heel arsenaal aan woorden tot je beschikking om dat e-woord te omzeilen.
Als ik mijn excuses aanbied, zeg ik niet dat ik fout ben, maar dat ik deel van iets uitmaak dat de ander schade heeft toegevoegd
Zo zei Willem-Alexander (toen hij nog kroonprins was) over zijn vakantievilla in Mozambique: ‘Ik heb een inschattingsfout gemaakt’ – hoe goed de intenties verder ook waren. Natuurlijk zou het kunnen zijn dat de geseculariseerde oudergeneratie in Nederland nu rebelleert tegen haar calvinistische opvoeding en daardoor ook tegen ‘sorry zeggen’. Want volgens Calvijn ben je schuldig, als zondaar geboren. Daar hebben hele generaties tegenwoordig geen boodschap meer aan. Sterker nog: jongeren, daarover bevraagd, geven aan niet eens te weten hoe het aanvoelt om ‘schuldig’ te zijn.
Zwaar
Sich entschuldigen is verantwoordelijkheid nemen voor je daden, is je fouten toegeven. Dat is zwaar en kan aanvoelen als een gang door het stof. Maar sich entschuldigen is ook de ander en de relatie met de ander boven het eigen gelijk zetten. Een poging om de relatie met de ander te herstellen door diens pijn te erkennen. Zo beweist man innere Größe.
Oké, oké, we geven het toe: de Duitse uitdaging is om de verantwoordelijkheid niet te zwaar te laten worden. Met wat meer zelfrelativering en humor. Dat zou wel helpen. Onze excuses dus voor de serieuze toon van dit stuk.
